درگذشتگان ۰۵ دی سینما ، تئاتر و موسیقی؛ ایرج بسطامی

به گزارش باکس افیس ایران: ایرج (حشمت اللٰه) بسطامی (۱ آذر ۱۳۳۶ بم – ۵ دی ۱۳۸۲ بم)، خواننده موسیقی سنتی ایرانی بود که اولین اثرش را با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان عرضه کرد. تصنیف گل‌پونه‌ها معروف‌ترین اثر ایرج بسطامی با آهنگی از حسین پرنیا و شعری از هما میر افشار است که پس از مرگ وی، آوازهٔ ملی یافت. از دیگر آثار معروف او می‌توان به تصنیف «وطن من» با آهنگی از پرویز مشکاتیان و شعری از ملک‌الشعرا بهار اشاره کرد که از طرف سازمان یونسکو سرود ملی اعلام شد.

ایرج بسطامی در ۵ دی ۱۳۸۲ در زمین‌لرزهٔ بم و در ۴۶ سالگی درگذشت.

مروری بر زندگی ایرج بسطامی

زندگی‌نامه و آغاز فعالیت هنری

ایرج بسطامی در سال ۱۳۳۶ در شهرستان بم در خانواده‌ای هنرمند متولد شد. هر یک از اعضای خانواده او، از جد پدری گرفته تا پدربزرگ و پدر در زمینه آواز خواندن و نواختن سازهای مختلف تجربه داشتند. تولد و رشد ایرج در چنین خانواده‌ای و استعداد ذاتی‌اش موجب شد که او از پنج سالگی به آواز خواندن علاقه نشان دهد. این علاقه و پی‌گیری موجب شد که پدر بزرگ به استعداد وی در زمینهٔ آواز پی برده و به دیگران تأکید کند که «او در آینده خواننده بزرگی خواهد شد». از این رو، پدر ایرج، فرزندش را در مسیر یادگیری موسیقی و آواز قرار داد و این‌گونه، پدرش نخستین معلم آواز او در خانه شد. ایرج در این سال‌ها ردیف‌های آوازی در مکتب تهران به سبک استاد عبدالله خان دوامی را نزد عمویش یدالله بسطامی فرا گرفت و در ادامه، در ۲۲ سالگی به جرگه شاگردان محمدرضا شجریان پیوست.

فعالیت حرفه‌ای

ایرج بسطامی در نوجوانی مجذوب عمویش یداله بسطامی، که مردی مهربان و از نوازندگان چیره‌دست بم و معلم موسیقی بود، شد. در همین زمان گروهی با همکاری برادران بسطامی (ایرج، عباس و محمدعلی) و محمدجواد خداوردی (شوهر خواهر ایرج) و نادعلی بنی‌اسدی و با سرپرستی یداله بسطامی تشکیل شد که در رادیو و تلویزیون آن زمان و اردوهای رامسر برنامه داشتند. پس از آن ایرج با کمک حسین سالاری (از نوازندگان نام‌دار کرمانی) به کلاس آواز محمدرضا شجریان راه پیدا کرد و به فراگیری آواز و ردیف‌های آوازی پرداخت. در آن زمان او علی‌رغم مشکلات راه و مسافت زیاد، هفته‌ای یک بار به عشق فراگیری آواز از بم به تهران می‌آمد.

وی پس از چندی اتاقی در محله پامنار تهران اجاره کرد. به دلیل انقلاب، تمرین آواز برای او دشوار شده‌بود، اما تا جایی که می‌توانست به تمرین ادامه می‌داد. بسطامی مدت‌ها بعد در منزل محمدرضا شجریان با پرویز مشکاتیان (آهنگ‌ساز و نوازندهٔ سنتور) آشنا شد که این آشنایی به همکاری بسطامی و گروه عارف انجامید.

پرویز مشکاتیان دربارهٔ آشنایی خود با ایرج بسطامی گفته‌است: اولین بار ایرج بسطامی را در خانه محمدرضا شجریان دیدم. در آن زمان ما در گروه چاووش بودیم و به خاطر شرایط اجتماعی آن زمان به خواننده‌هایی با صداهای متفاوت نیاز داشتیم. من پشت در کلاس آواز استاد شجریان نشسته بودم تا هنرجوها مرا نبینند. آن جا بود که از صدای بسطامی خیلی خوشم آمد. وی صدای خوبی داشت و مثل همه آدم‌های کویرنشین، مهربان و خوب بود. بعد از کلاس مدتی با او صحبت کردم تا با نظراتش دربارهٔ هنر و آواز و انگیزه خواندش آشنا شوم؛ ولی آن قدر ساده یافتمش که مصمم شدم تا با او یک سالی در مورد قضایای پیرامونی سوای موسیقی به گپ و گفتگو بنشینم.

ایرج بسطامی پس از ۷ سال، کلاس شجریان را رها کرد و به فراگیری مبانی موسیقی نزد پرویز مشکاتیان پرداخت و کم‌کم نخستین آلبوم‌های خود را با او منتشر کرد. آلبوم‌های افشاری مرکب، مژده بهار، افق مهر و وطن من در همین دوره عرضه شدند. افشاری مرکب نخستین اثر ایرج بسطامی بود که در سال ۱۳۶۸ منتشر شد. بدین ترتیب محمدرضا شجریان و پرویز مشکاتیان، بسطامی را به جامعه معرفی کردند و این‌گونه فعالیت حرفه‌ای ایرج بسطامی به صورت رسمی آغاز شد.

وی در سن ۱۷ سالگی که آشنایی عمیق‌تری با دستگاه‌های ایرانی پیدا کرد در آزمون باربد شرکت کرد و مقام دوم را به دست آورد. رادیو کرمان هم به این مناسبت جشنی را تدارک دید.

در واقع پرویز مشکاتیان افشاری مرکب را ساخت و بسطامی در اوج آمادگی آن را اجرا کرد. قرار بود که این برنامه پنج شب در تالار رودکی اجرا شود اما با استقبال گسترده مردم، اجرا دو شب دیگر تمدید شد. بعد از آن نوار افشاری مرکب به بازار آمد. صدای بسطامی با استقبال مردم روبه‌رو شده بود. گروه عارف به سرپرستی پرویز مشکاتیان و آواز بسطامی برای اجرای کنسرت به اروپا رفت. در آن زمان بسطامی ۳۳ سال داشت و این کنسرت‌ها آغاز موفقیت‌های بعدی او به‌شمار می‌آمد.

یکی دیگر از آثار ایرج بسطامی بوی نوروز و حاصل همکاری او با گروه دستان و آهنگ‌سازی حمید متبسم، و از کارهای به یاد ماندنی موسیقی ایران است.

ایرج بسطامی با همکاری کیوان ساکت آلبوم‌های فسانه و بی کاروان کولی و با کورش متین، سکوت و با حسین پرنیا آلبوم‌های صوتی خانه بوی گل گرفت، رقص آشفته و حال آشفته و آلبوم تصویری کنسرت بسطامی و گروه همایون (گل‌پونه‌ها ۱) را عرضه کرد.

آلبوم حال آشفته دو بخش دارد که بخش اول مربوط به کنسرت ایرج بسطامی و گروه همایون در تابستان ۱۳۷۸ در ارگ بم است، و بخش دوم با صدای رضا رضایی پایور پس از درگذشت بسطامی اجرا شده‌است.

تصنیف گل‌پونه‌ها (که بسطامی آن را در آلبوم رقص آشفته منتشر کرد اما پس از مرگ بسطامی نسخه‌های دیگری از آن در آلبوم‌های حال آشفته و کنسرت بسطامی و گروه همایون (گل‌پونه‌ها ۱) منتشر شد) پس از مرگ وی در ایران آوازه ملی یافت. این تصنیف، معروف‌ترین اثر ایرج بسطامی است.

کنسرت گل‌پونه‌ها ۱، چه بسا تنها اثر تصویری رسمی انتشار یافته از ایرج بسطامی، و مربوط به کنسرت او و گروه همایون در کرج (اجرا در زمستان ۱۳۷۸) است. این کنسرت دو بخش دارد؛ کنسرت گل‌پونه‌ها ۱ (در دستگاه همایون) بخش اول آن است که از سوی انتشارات آواز بیستون تصحیح و به بازار آمده‌است. بخش دوم این کنسرت که (کنسرت گل‌پونه‌ها ۲) در دستگاه شور است که هنوز انتشار رسمی نیافته‌است.

کنسرت ایرج بسطامی و گروه دستان نیز یک اثر تصویری دیگر از ایرج بسطامی است، با این تفاوت که برخلاف کنسرت گل‌پونه‌ها ۱ به صورت رسمی انتشار نیافته و تنها با یک دوربین از روبه‌رو ضبط شده‌است. این کنسرت در زمستان سال ۱۳۷۱ اجرا شده‌است.

همچنین آلبوم موسم گل حاصل همکاری او با محمدرضا درویشی بود که در آن برخی از تصنیف‌های قمرالملوک وزیری را بازخوانی کرد. این آلبوم به همراه بی کاروان کولی تنها آثار ایرج بسطامی، با سازهای بیشتر غربی، هستند. در این مجموعه پرویز مشکاتیان کار نظارت بر اجرا و نوازندگی سه تار را بر عهده داشت.

ایرج بسطامی در ۴۰ سالگی به اوج فعالیت خود رسید و در ۱۴ سال فعالیت، ۱۱ آلبوم موسیقی به یادگار گذاشت. اجراهای ایرج بیشتر با همراهی سنتور بود و در گام‌های بلند هیچ‌کس به مهارت وی نرسید، همچنین آوازهای دشتی و محای او نیز در کرمان و ایران دارای شهرت بسیاری است.

به دلیل مشکلات زندگی، ایرج بسطامی از سال‌های پایانی دهه ۷۰ دیگر جدی کار نمی‌کرد. با این همه پرویز مشکاتیان یادآور می‌شود که او یکی از پرتیراژترین آلبوم‌های موسیقی را عرضه کرد، آلبوم وطن من با شعری از ملک الشعرا بهار ساخته شده‌است و چنین آغاز می‌شود: ای خطه ایران مهین ای وطن من. این قطعه (تصنیف وطن من) مربوط به آهنگی از پرویز مشکاتیان است که از طرف سازمان یونسکو سرود ملی اعلام شد.

بیشتر آثار ایرج بسطامی (مانند بی کاروان کولی، خزان و آرزو و بداهه خوانی و بداهه نوازی) پس از مرگ او انتشار یافتند. او بیشتر پس از مرگش مشهور شد. بسطامی معمولاً اجازه نمی‌داد تصویرش روی آلبوم‌هایش چاپ شود.

برخی از آثار بسطامی که پس از مرگش انتشار یافته‌اند مربوط به اجراهای خصوصی و ضبط‌های خارج از استودیوی او هستند (مثل خزان و آرزو) و طبق آنچه روی جلد آلبوم خزان و آرزو نوشته شده‌است، از کیفیت استاندارد برخوردار نیستند، هر چند پیش از انتشار پالایش و تصحیح شده‌اند.

زندگی شخصی

ایرج بسطامی در اوج فعالیت هنری خود با مرگ یکی از برادرانش (نصرت‌الله بسطامی) روبه‌رو می‌شود و از این رو برای سرپرستی خانواده او به بم بازمی‌گردد. او علاقه زیادی به برادرش داشت. زمانی که برای یادگیری آواز به تهران رفته بود، برادر مخارج زندگیش را می‌پرداخت و این بار نوبت ایرج بود که به بازماندگان برادرش ادای دین کند.

بسطامی، ازدواج نکرد و با این‌که در فقر به سر می‌برد، سرپرستی خانوادهٔ برادرش (نصرت‌الله بسطامی) را بر عهده گرفت.

او به دور از جنجال و هیاهو در شهرستان بم و استان کرمان، به تدریس آواز به جوانان محروم و مستعد بم و سرپرستی خانواده برادرش پرداخت.

وی که در اواخر عمر به زادگاهش بم بازگشته بود و در خانهٔ کاه‌گلی پدرش زندگی می‌کرد، در پنجم دی ۱۳۸۲ در پی زمین‌لرزه بم زیر آوار ماند. به این ترتیب، او و خانواده برادرش (به جز خاطره، دختر برادر ایرج) درگذشتند.

پس از مرگ

پس از زمین‌لرزه بم، فاطمه بسطامی (خواهر ایرج) و محمدعلی بسطامی (برادر ایرج) بنیاد فرهنگی هنری ایرج بسطامی را تأسیس کردند که از فعالیت‌های آن می‌توان به معرفی افراد بااستعداد در موسیقی به جامعه، برگزاری مراسم نکوداشت پرویز مشکاتیان و ایرج بسطامی اشاره کرد.

محمدعلی بسطامی در گزارشی از نشست مطبوعاتی نخستین جایزه آوازی ایرج بسطامی دربارهٔ معرفی جوانان اهل موسیقی به جامعه با بیان این که شجریان و مشکاتیان، ایرج را به جامعه شناساندند، گفت: به یقین ما در تمام مراحل کاری (معرفی موسیقی دانان به جامعه و..). مدیون این دو استاد بزرگ هستیم.البته یکی دیگر از فعالیت‌های این بنیاد تقدیر از هنرمندان در زمان حیاتشان است که در این باره می‌توان به مراسم بزرگداشت استاد پرویز مشکاتیان اشاره کرد.

همچنین کتابی به نام سکوت گویا که در آن نوشته‌هایی دربارهٔ ایرج بسطامی و آثار وی گرد آمده، از سوی انتشارات آتنا عرضه شده‌است. مسعود زرگر این کتاب را از مقالات و نوشته‌های کسانی چون علی شیرازی گرد آورده‌است.

سخن پرویز مشکاتیان در مصاحبه‌ای دربارهٔ ایرج بسطامی: «تنها افتخارم در زندگی این است که ترانه وطن من با صدای ایرج، از طرف سازمان یونسکو سرود ملی اعلام شد.»

سخن محمدرضا شجریان دربارهٔ ایرج بسطامی: بسطامی! خداوند گوهری به تو داده و من می‌خواهم این گوهر را شکل بدهم. او ۶ سال شاگرد من بود. تا میانه دوره عالی هم با من کار کرد. آینده خوبی برایش پیش‌بینی می‌کردم. گلی بود که زود پرپر شد.

آثار

• بخش اول این آلبوم مربوط به اجرای بسطامی و گروه همایون در بم (زادگاه ایرج بسطامی) است اما در بخش دوم بسطامی حضور ندارد. بخش دوم این آلبوم با صدای رضایی پایور اجرا شده و مربوط به همکاری پرنیا و رضایی پایور است. در برخی جاها این آلبوم را به صورت کامل به صدای بسطامی معرفی می‌کنند اما این اشتباه است. نام این آلبوم از تصنیف حال آشفته (شعر و آهنگ از حسین پرنیا با صدای رضایی پاور) گرفته شده که این تصنیف به یاد بسطامی اجرا شده‌است.
• بر روی جلد آلبوم بداهه خوانی و بداهه نوازی (بخش سخن ناشر) ذکر شده‌است که آلبوم بداهه خوانی و بداهه نوازی گزیده‌ای از دو کنسرت خصوصی ایرج بسطامی در بین سال‌های ۷۳ تا ۷۵ می‌باشد. بر روی جلد این نکته نیز ذکر شده‌است که این اثر مربوط به اوایل فعالیت‌های هنری بهداد بابایی می‌باشد.

1. کنسرت ایرج بسطامی و گروه همایون در کرج (اجرا در زمستان ۱۳۷۸) که کنسرت گل‌پونه‌ها نامیده شده‌است شامل دو بخش می‌باشد: بخش اول (کنسرت گل‌پونه‌ها ۱) در دستگاه همایون است و انتشار یافته اما بخش دوم (کنسرت گل‌پونه‌ها ۲) که در دستگاه شور اجرا شده می‌باشد به علت عدم رضایت بنیاد فرهنگی هنری بسطامی که توسط خانواده او ایجاد شده‌است و اداره می‌شود، هنوز انتشار نیافته‌است.