به گزارش باکس افیس ایران: زاون قوکاسیان (ارمنی: Զաւէն Ղուկասյան زاده ۷ اردیبهشت ۱۳۲۹ – درگذشته ۱ اسفند ۱۳۹۳) کارگردان، فیلمساز، منتقد و مدرس ایرانی ارمنی‌تبار صاحب‌نظر سینمای ایران بود.
وی در اصفهان به دنیا آمد و از دانشگاه همین شهر، در رشته شیمی فارغ‌التحصیل شد، اما از همان جوانی سینما را برگزید. علاوه بر نگارش یادداشت و نقدهای سینمایی، چندین عنوان کتاب در حوزه سینما و سینماگران تألیف کرد و در چند دوره از جشنواره‌های سینمایی در ایران، اتریش و ارمنستان جزو هیئت داوران بود. آقای قوکاسیان، در سال ۱۳۵۰، فیلمسازی را با فیلم‌های کوتاه ۸ میلیمتری در سینمای آزاد آغاز کرد و مدتی نیز سرپرست سینمای آزاد اصفهان بود. او به عنوان کارگردان چند فیلم کوتاه، مستند و داستانی ساخت از جمله: در فلق (کوتاه ۱۳۵۰)، عروس کهن (کوتاه ۱۳۵۲)، فصلی دیگر (کوتاه ۱۳۵۵)، نقش خیال (مستند ۱۳۶۶)، خاج شویان (مستند ۱۳۶۱) و همه فرزندان من (داستانی ۱۳۶۳). اولین کتاب زاون قوکاسیان در حوزه سینما در سال ۱۳۵۰ منتشر شد که دربارهٔ فیلم «چشمه» ساخته آربی آوانسیان نوشت. نوشتن کتابی دربارهٔ یک فیلم تا آن زمان در سینمای ایران سابقه نداشت.
سرگذشت
ابتدای زندگی و تحصیلات
زاون قوکاسیان در ۷ اردیبهشت ۱۳۲۹ در اصفهان به دنیا آمد. در دبیرستان ادب تحصیل کرد. تحصیلاتش را در رشتهٔ شیمی در دانشکدهٔ علوم اصفهان به پایان رساند.
مادرش آدا آتایان، عضو گروه نمایش ارامنه اصفهان بود که در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی هفته‌ای چهار شب به سینه‌کلوب تازه تأسیس‌شده‌ای در اصفهان می‌رفت و در همان زمان، زاون را به سینما و مجله‌های سینمایی علاقه‌مند کرد.
علاقه زاون به سینما ادامه داشت تا این‌که در سال ۱۳۴۸ آربی آوانسیان، از فیلمسازان مؤلف ایران، برای فیلمبرداری فیلم چشمه به اصفهان سفر کرد و زاون نیز به سر صحنه فیلمبرداری او رفت. قوکاسیان در همین سال نقد فیلم و تئاتر را در مجله نگین آغاز کرد.
دهه ۱۳۵۰
نخستین آشنایی او با آوانسیان بر او تأثیر گذاشت و همین موجب شد تا کار تحقیق و تألیف کتاب‌های سینمایی خود را از سال ۱۳۵۰، با نگارش کتابی دربارهٔ فیلم چشمه آغاز کند.
قوکاسیان از ۱۳۵۰ با روزنامه‌ها و مجلات مختلف در زمینهٔ نقد فیلم و تئاتر همکاری داشت.
زاون فیلمسازی تجربی را از سال ۱۳۵۰ با سینمای هشت و تشکیل سینمای آزاد اصفهان که خود مسئولیت آن تا سال را ۱۳۵۷ برعهده داشت، آغاز کرد و نویسندگی و کارگردانی بیش از ۴۰ فیلم کوتاه، بلند و مجموعه داستانی و مستند را برعهده داشت. سینمای آزاد پس از انقلاب به انجمن سینمای جوان تغییر نام داد
فیلم‌های هشت میلیمتری در فلق (۱۳۵۱)، عروس کهنه (۱۳۵۲)، عزای آینه (۱۳۵۳)، فصلی دیگر حاصل کار او در سینمای آزاد است.
نقش خیال، در فلق، فصلی دیگر و خاج شویان نام شماری از مهم‌ترین فیلم‌های مستند قوکاسیان است.
دهه ۱۳۶۰
قوکاسیان در ادامه دوران فیلمسازی خود در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از برجسته‌ترین مستندسازان مطرح شد. از سال ۱۳۶۰ همکاری با شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران را آغاز کرد و فیلم‌ها و مجموعه‌های مستند باارزشی را به ویژه در حوزه آشنایی با ارمنیان ایران تولید کرد. در سال ۱۳۶۰ فیلم مستند مردم نگارانه خاج شویان یا اپیفانی و غسل تعمید، برای تلویزیون تولید کرد. در ۱۳۶۱ آرمن و میلاد مسیح و سال ۱۳۶۲ فیلم بلند همه، فرزندان من دربارهٔ جنگ ایران و عراق و ۱۳۶۳ عیسی مسیح، آموزگار حقیقت را ساخت.
در کارنامه او در برخی از این فیلم‌ها یا هنرمندان ارمنی یا آیین و مراسم ارمنی‌های ساکن ایران را معرفی کرده‌است.
در سال ۱۳۶۹ فیلم نقش خیال دربارهٔ یسایی شاهیجانیان، نقاش آبرنگ ارمنی با حضور لوریک میناسیان دختر آرمان هوسپیان را به سفارش شبکهٔ دو تولید کرد. این فیلم به غیر از چند نمایش محدود، تنها در جشنوارهٔ فیلم‌های ارمنی سراسر جهان، در مرکز فرهنگی ژرژ پمپیدویِ پاریس، در تابستان سال ۱۹۹۳، به همراه دو فیلم دیگر از ایران به نمایش درآمد. نقش خیال تنها فیلمی است که در آن لوریک میناسیان رل اصلی را دارد و در نقش مکمل بازی نمی‌کند.
در کارنامه فیلمسازی قوکاسیان همچنین فیلم بلند داستانی همه فرزندان من که در سال ۱۳۶۳ با بازی محبوبه بیات، یدالله شیراندامی، علی غلامی و چند تن دیگر، ساخته شده‌است نیز به چشم می‌خورد.
دهه ۱۳۷۰
در سال ۱۳۷۵ فیلم بلند موزه من جلفا را با حضور مادرش آدا آتایان ساخت. طی سال‌های ۷۷–۱۳۷۶ کارگردانی مجموعه ۲۶ قسمتی سرزمین مهر را دربارهٔ هنرمندان ارمنی به تهیه‌کنندگی سیدمحسن طباطبایی برعهده داشت و طی سال‌های ۷۹–۱۳۷۸ سه قسمت از مجموعه نقش عشق دربارهٔ لوون میناسیان، یرواند ناهاپتیان و سمبات در-کیورغیان کارگردانی نمود و نیز فیلمی به اسم رضا نور بختیار را دربارهٔ آثار این هنرمند عکاس به سفارش شبکه دو سیما ساخت. در همین سال ۱۳۷۹، انسان، اسب، ماهی را در کارنامه خود دارد. از آثار زاون مجموعه‌های مستند نفس صبح و فیلم مستند آسمان وانک و طیران و من.
فیلم‌های مستند من رضا نورکیا عکاس، زیر آسمان وانک، طیران و انسان، اسب و ماهی بخش دیگری از کارنامهٔ فیلمسازی این کارگردان و نویسندهی سینمایی است.
تألیف کتاب «دربارهٔ چشمه» که بهمن ماه ۱۳۵۱ منتشر شد، نخستین کوشش جدی در زمینهٔ تک نگاری فیلم در ایران محسوب می‌شود.
زاون قوکاسیان با نشریه سینمای آزاد به عنوان نویسنده مقاله و با نشریات سینمایی به عنوان منتقد همکاری داشت.
قوکاسیان در ادامه دوران فیلمسازی خود در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از برجسته‌ترین مستندسازان مطرح شد.
قوکاسیان در تاریخ هنر معاصر ایران، نخستین کسی است که برای یک فیلم سینمایی، کتاب معرفی و نقد و بررسی تهیه و منتشر کرد. از این منظر نام او در تاریخ سینمای ایران جاودانه خواهد بود.
او همچنین در دانشگاه‌های سپهر اصفهان و سوره تهران سینما تدریس کرده‌است.
قوکاسیان در جشنواره‌های سینمایی در ایران، اتریش، ایتالیا و ارمنستان به عنوان داور حضور داشت.
زاون قوکاسیان در چهار عرصه پژوهش در تاریخ شفاهی، مستندسازی، گردآوری یا تألیف کتاب و آموزش فعالیت کرد و ۴۳ سال به‌عنوان منتقد فیلم قلم زد.
دهه ۱۳۹۰
زاون قوکاسیان به دلیل عوارض ناشی از سرطان معده به مدت چهار ماه در «بیمارستان آ.کا. ها» در وین، اتریش بستری بود. و در همین شهر در شهریورماه گذشته تحت عمل جراحی معده قرار گرفت در مدتی که قوکاسیان در اتریش بستری بود، گروهی از سینماگران و هنرمندان ایرانی، از جمله عباس کیارستمی، اصغر فرهادی، بهروز حشمت، آرش ریاحی، فرهاد ورهرام و فاطمه معتمدآریا با او دیدار کردند. وی ۷ بهمن ماه به ایران بازگشت. قوکاسیان بلافاصله پس از بازگشت به ایران به بیمارستان الزهرای اصفهان منتقل شد و تحت آزمایش‌های عمومی قرار گرفت. اما معالجات پزشکی نتوانست بیماری وی را مهار کند. او از حدود ۱۰ روز پیش از مرگش به خانه‌اش منتقل شده بود. قوکاسیان سرانجام در ساعت دو بعد از ظهر ۱ اسفند ۱۳۹۳ در سن ۶۵ سالگی در منزلش در اصفهان درگذشت. پیکر زاون قوکاسیان، روز دوشنبه چهارم اسفندماه، از خانه هنرمندان اصفهان تشییع و سپس در گورستان ارامنه، در کنار پدر و مادرش به خاک سپرده شد.
تندیس زاون قوکاسیان روز دوشنبه ۱۲ شهریور در حاشیه سی و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان در میدان جلفای اصفهان رونمایی شد.
تحقیق و تألیف
قوکاسیان، کار تحقیق و تألیف کتاب‌های سینمایی خود را از سال ۱۳۵۰ با انتشار کتابی دربارهٔ فیلم چشمه از ساخته‌های آربی آوانسیان، فیلمساز ایرانی، شروع کرد. انتشار این کتاب باعث شد تا نام زاون قوکاسیان به‌عنوان نخستین محققی که دربارهٔ یک فیلم کتابی نوشته و منتشر کرده، در تاریخ هنر و تاریخ سینمای معاصر ایران ثبت شود.
دو کتاب زاون قوکاسیان، یکی دربارهٔ زندگی و آثار ارحام صدر، بازیگر و فیلمساز قدیمی ایران و همشهری او، و دیگری به نام «بردی از یادم» دربارهٔ لرتا، بازیگر تئاتر و همسر عبدالحسین نوشین از بنیانگذاران تئاتر نوین ایران، در مدتی که وی در اتریش بستری بود آماده چاپ شدند.
در ۱۳۹۳ کتابی با عنوان بردی از یادم از زاون قوکاسیان به چاپ اول رسید که ضمن روایت زندگی لُرتا، خواننده را با فراز و فرود بیش از صد سال تاریخ هنرهای نمایشی در ایران آشنا می‌سازد.[۸۸] این کتاب شامل مجموعه ای از چند مصاحبه و همچنین گفتگوهای ارزشمند زاون با لُرتا است.
«قوکاسیان» سردبیر فصلنامه‌ها و ویژه‌نامه‌های مختلف ادبی و فرهنگی و نیز مدیر گروه سینمای مؤسسه آموزش عالی سوره، مدیر اجرایی و همچنین داور جشنواره‌های بین‌المللی زردآلوی طلایی ارمنستان و فیلم توربین ایتالیا و داور جشنواره ملی فیلم ایران بوده‌است.
حضور در جشنواره‌ها
فیلم‌های کوتاه در فلق (۱۳۵۱، برندهٔ جایزهٔ سوم از سومین جشنوارهٔ سینمای آزاد تهران)، عروسک کهنه (۱۳۵۲، برندهٔ جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران از چهارمین جشنوارهٔ سینمای آزاد ایران و برنده جایزه از جشنوارهٔ هیروشیمیایِ ژاپن) و فصلی دیگر (۱۳۵۵، برندهٔ جایزهٔ دانشگاه آزاد و جایزه ویژهٔ هیئت داوران دومین جشنواره جهان سوپر ۸) از فعالیتهای این دوره است.
بزرگداشت
در «دومین جشن کتاب سال سینمای ایران» نکوداشت «زاون قوکاسیان» در روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۸۸ برگزار شد.
در جشنواره سینما حقیقت بزرگداشتی برای زاون قوکاسیان برگزار شد.
کتاب‌شناسی
از جمله فعالیتهای او می‌توان به تألیف ۲۵ کتاب دربارهٔ سینماگران سینمای ایران اشاره کرد.
- زندگی در تماشاخانهٔ اصفهان: گفتگو با رضا ارحام‌صدر. اصفهان: نشر نهفت: صادق هدایت، ۱۳۹۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۹۴۴-۰۹-۹
- مقدمه بر سایهٔ سرو، تهران: رسم، ۱۳۹۲.
- بردی از یادم: مروری بر زندگی لرتا هایراپتیان (نوشین) (نگین انگشتر تئاتر ایران). تهران: خجسته، ۱۳۹۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۲۳۳-۹۰-۴
- حقیقت سینما و سینما حقیقت: جستجویی در عرصهٔ سینمای مستند. به اهتمام زاون قوکاسیان. تهران: ماتیکان: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور سینمایی و سمعی و بصری، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، ۱۳۸۶. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۳۸۰۹-۴-۰
- نقش‌های ماندگار
- جمشید ارجمند: جشن نامه ۴۵ سال کار مجموعه مقالات و دیدگاه‌ها دربارهٔ جمشید ارجمند همراه با…. به کوشش زاون قوکاسیان، حسین رسول‌اف. تهران: روزنه کار، ۱۳۸۴.
- خسرو سینایی نقاشی با دوربین. به کوشش زاون قوکاسیان. اصفهان: نقش خورشید، ۱۳۸۴. شابک ۹۶۴۶۹۴۱۸۷۷
- گلاب آدینه بانوی بازیگر. به کوشش زاون قوکاسیان. اصفهان: نقش خورشید، ۱۳۸۴. شابک ۹۶۴-۶۹۴۱-۹۴-X
- مجید انتظامی: موسیقی بر پرده نقره‌ای. به کوشش زاون قوکاسیان. اصفهان: نقش خورشید، ۱۳۸۴. شابک ۹۶۴-۶۹۴۱-۹۰-۷
- هوشو: قصه‌ها، فیلم‌ها. به کوشش زاون قوکاسیان. اصفهان: نقش خورشید، ۱۳۸۴. شابک ۹۶۴-۶۹۴۱-۹۵-۸
- ویژه‌نامه کارگاه هم‌اندیشی دومین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه. اصفهان: نقش مانا، ۱۳۸۳.
- سردبیر ویژه نگاشت نخستین جشنواره فیلم‌های کوتاه اصفهان
- ب‍ه‍رام ب‍ی‍ض‍ای‍ی و پ‍دی‍دهٔ س‍گ‌ک‍ش‍ی. تهران: خجسته، ۱۳۸۱. شابک ۹۶۴-۶۲۳۳-۴۸-۱
- نقش آب‍ی س‍ی‍م‍ی‍ن: فاطمه خ‍ان‍م معتمدآریا آک‍ت‍ری‍س سینما. گردآوری و ت‍ن‍ظی‍م زاون قوکاسیان. تهران: چشمه، ۱۳۸۳.
- ب‍وی ک‍اف‍ور، ع‍طر ی‍اس (ف‍ی‍ل‍م‍ن‍ام‍ه): مروری بر آثار بهمن ف‍رم‍ان‌آرا و چند گ‍ف‍ت و گ‍و. ب‍ه‌ک‍وش‍ش زاون قوکاسیان. تهران: آگاه، ۱۳۸۰. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۱۶۹-۶
- گفتگو، نقد و نظر و ف‍ی‍ل‍م‍ن‍ام‍ه گفتگو با ب‍اد ب‍ه‍رام ب‍ی‍ض‍ای‍ی. به اهتمام زاون قوکاسیان. تهران: دیدار، ۱۳۷۹. شابک ۹۶۴-۵۵۵۳-۳۲-۶
- بانوی اردیبهشت: نقد و بررسی فیلم‌های رخ‍ش‍ان ب‍ن‍ی‌اع‍ت‍م‍اد. تهران: نشر ث‍ال‍ث: ان‍ت‍ش‍ارات ی‍وش‍ی‍ج، ۱۳۷۸. شابک ۹۶۴-۶۴۰۴-۸۵-۵
- مجموعه مقالات در نقد و معرفی آثار عباس کیارستمی. به اهتمام زاوان قوکاسیان. تهران: نشر دیدار، ۱۳۷۵. شابک ۹۶۴-۵۵۵۳-۰۵-۹
- فیلم‌های ب‍رگ‍زی‍ده سینمای ایران در دهه ۶۰. گردآوری زاون قوکاسیان. تهران: آگاه، ۱۳۷۴. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۰۰۱-۰
- مجموعه مقالات در نقد و معرفی آثار ب‍ه‍رام ب‍ی‍ض‍ای‍ی. گردآوری زاون قوکاسیان. تهران: آگاه، ۱۳۷۱.
- گ‍ف‍ت و گ‍و با ب‍ه‍رام ب‍ی‍ض‍ای‍ی. تهران: آگاه، ۱۳۷۱. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۱۱۰-۶
- درباره م‍س‍اف‍ران ساخته ب‍ه‍رام ب‍ی‍ض‍ای‍ی. به کوشش زاون ق‍رک‍اس‍ی‍ان. تهران: روش‍ن‍گ‍ران، ۱۳۷۱.
- مجموعه مقالات در نقد و معرفی آثار مسعود کیمیایی. گردآوری زاون قوکاسیان. تهران: آگاه، ۱۳۶۴.
- درباره چشمه. اصفهان: چاپخانهٔ نشاط، ۱۳۵۱.
فیلم‌شناسی
| سال | عنوان | گونه فیلم | توضیحات |
|---|---|---|---|
| ۱۳۵۱ | در فلق | کوتاه | بعد از پایان سربازی این فیلم ۱۵ دقیقه‌ای را ساخت. |
| ۱۳۵۲ | عروس کهن | کوتاه | |
| ۱۳۵۳ | عزای آینه | فیلم ۱۵ دقیقه‌ای در سینمای آزاد اصفهان | |
| ۱۳۵۵ | فصلی دیگر | کوتاه | این فیلم درباره شهادت و عاشورا بود. |
| ۱۳۶۱ | آرمن و میلاد مسیح | ||
| ۱۳۶۱ | خاج‌شویان | مستند | |
| ۱۳۶۲ | همه فرزندان من | بلند داستانی | |
| ۱۳۶۶ | نقش خیال | مستند | درباره یسایی شاجانیان نقاش ارمنی ساکن اصفهان |
| ۱۳۶۶ | عیسی مسیح، آموزگار حقیقت | ||
| ۱۳۷۴ | مجموعه فیلم های مستند صنعتی | مستند | مجموعه ۱۳ قسمتی درباره نیروگاه منتظری اصفهان با همکاری مجتبی وطن خواهان |
| ۱۳۷۵ | موزه من جلفا | بلند | |
| ۷۷–۱۳۷۶ | سرزمین مهر | ||
| ۷۹–۱۳۷۸ | نقش عشق | مجموعه سه قسمتی دربارهٔ لوون میناسیان، یرواند نهاپتیان و سُمبات کیوِرقیان | |
| ۱۳۷۹ | رضا نور بختیار | دربارهٔ آثار این هنرمند عکاس به سفارش شبکه دو سیما ساخت | |
| ۱۳۷۹ | انسان، اسب، ماهی | ||
| نفس صبح | مجموعه مستند | ||
| زیر آسمان وانک و طیران و من | مستند |
بدون دیدگاه