متولدین ۲۱ فروردین سینما ، تئاتر و موسیقی؛ هایده

به گزارش باکس افیس ایران: معصومه دَده‌بالا (۲۱ فروردین ۱۳۲۱ – ۳۰ دی ۱۳۶۸) که با نام هنری هایده شناخته می‌شود، خواننده ایرانی بود. حس قوی او در زمان‌بندی موسیقایی، داشتن ضرب‌آهنگ روان در اجرا و بیان شاعرانه و مؤثر موسیقایی، به همراه تلفیق قدرت حنجره و مهارت در تکنیک‌های آوازی، به صدای خاص او جنس و طنینی نادر برای اجرای آواز داده بود.

هایده دارای گسترهٔ صوتی از کنترآلتو تا متزوسوپرانو بود. وی در اوایل زندگی خود در ایران زندگی کرد و سپس در سال ۱۳۵۷ مدتی در انگلستان ماند و سپس به ایالات متحده رفت و تا آخر عمر در شهر لس آنجلس اقامت گزید.

از هایده به عنوان یکی از محبوب‌ترین خوانندگان معاصر ایران یاد می‌شود. با بیش از دو دهه فعالیت، از او حدود صد و پنجاه ترانه به یادگار مانده که بسیاری از این ترانه‌ها در خاطره جمعی ایرانیان ثبت شده‌است.

او مانند بسیاری خواننده‌های دیگر با شرکت ترانه برای پخش موسیقی‌های خود همکاری می‌کرد. وی خواهر بزرگ‌تر دیگر خوانندهٔ ایرانی مهستی بود.

کودکی و نوجوانی

هایده که نام اصلی او معصومه دده‌بالا بود، در تهران متولد شد. پدر وی محمد دده‌بالا و مادرش زینت بلغاری بود. هایده در ابتدا به‌واسطهٔ صدای توانمند، اپرایی و آلتو اش و سپس با پالودن صدایش به واسطهٔ دقت بیشتر، غزل‌سرایی و تنوع، برجسته شد. صدای هایده به لحاظ زیباشناختی با صدای آوازخوان دیگر موسیقی ایرانی، دلکش، که از وی قدیمی‌تر بود مقایسه می‌شد.

در کنار توانایی صوتی درخور توجه، محبوبیت هایده در میان شنوندگان ایرانی، در درجهٔ اول به‌دلیل تسلط وی بر اصول بنیاد موسیقی، صدای زایا، مجموعه‌ای از آهنگ‌های ایرانی و اجرای ردیف‌های آواز بوده‌است. این اجراها جایگاه وی را در فهرست آوازخوان‌های برجستهٔ موسیقی ایرانی در سدهٔ بیستم میلادی تثبیت کرد. خواهر کوچک‌تر او، مهستی نیز از خوانندگان معروف ایرانی بود که حدود سه سال پیش از هایده خوانندگی را آغاز کرد.

فعالیت حرفه‌ای

آغاز کار و تمرین موسیقی

پیش از آنکه هایده به جرگهٔ آوازخوان‌های مشهور بپیوندد، خواهر جوان‌ترِ او — که با نام هنری مهستی مشهور بود — جایگاهی در میان خوانندگان حرفه‌ای به‌دست آورده بود. هایده نزد استادان موسیقی ایرانی شاگردی کرد؛ وی آموزش را با علی تجویدی، مربی آواز، استاد ویولن و آهنگساز شروع کرد، تجویدی کسی بود که با دلکش نیز همکاری داشت.

البته هایده پیش از آنکه تجویدی صدای وی را در اجرایی عمومی بشنود، تبحری در موسیقی یافته بود. تجویدی پس از شنیدن صدای هایده بی‌درنگ رجیستری‌های نادر در عمق صدای آلتوی هایده را تشخیص داد. این رجیستری‌ها رنج میانهٔ بسیط (پردامنه) صدای هایده را آشکار ساخت و تجویدی آموزش و یاری در آموختن مجموعهٔ موسیقی آوازی ایرانی را به هایده ارائه کرد. در آغاز صدای بسیط (پردامنه) و خوش‌میزان هایده، آمیزه‌ای از نقدهای قوی و توجه مردمی را به دست آورد.

هایده، آنگونه که خود به کرات در چندین مصاحبه متذکر شده‌است، تحت تأثیر صدای پر قدرت و شیوهٔ آوازخوانی دلکش، خوانندهٔ صاحب سبک و بلندآوازهٔ آن دوران، روی به عالم موسیقی آورد. وی در سال ۱۳۴۷، فعالیت حرفه‌ای خود را با خواندن ترانهٔ «آزاده» که اثر استادش علی تجویدی بر روی آخرین سرودهٔ رهی معیری بود آغاز کرد.

اجرای ترانهٔ «آزاده» با ارکستر بزرگ گل‌ها در رادیو تهران آغاز کار هایده بود. وی پس از اجرای چندین اثر دیگر از تجویدی و دیگر آهنگسازان بنام، از جمله همایون خرم، در برنامهٔ گل‌ها، از نخستین سال‌های دههٔ ۱۳۵۰ به خواندن ترانه‌های پاپ علاقه‌مند شد که بیشتر از ساخته‌های فریدون خشنود، جهانبخش پازوکی، محمد حیدری و انوشیروان روحانی بودند.

علی اکبر مولایی، مداح مشهور تهران، از جلسات روضه ای می‌گوید که پیش از انقلاب در خانه هایده به صورت هفتگی برگزار می‌کرده و در آن جلسات هایده نیز مداحی می‌کرده‌است.

هایده در شهریور ۱۳۵۷، چند ماه پیش از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، ایران را به مقصد بریتانیا ترک کرد. او تا پایان عمر از این رویداد به عنوان تلخ‌ترین خاطره زندگی خود یاد می‌کرد.

همکاری او با آهنگساز سرشناس ایرانی صادق نوجوکی پس از مهاجرت به آمریکا فزونی یافت به‌طوری‌که منجر به رقم زدن آلبوم‌های «بزن تار» و «شب عشق» گردید. آلبوم «شب عشق» به‌عنوان پرفروش‌ترین آلبوم دههٔ شصت شرکت ترانه معرفی شد و همچنین از آلبوم «بزن تار» به عنوان آلبوم سال (۱۹۹۰) یاد شد.

هایده در سال ۱۹۷۹ به بریتانیا و کمی بعد به ایالات متحده آمریکا مهاجرت کرد. وی تا پایان عمر در لس آنجلس زندگی کرد. وی فردای کنسرتی در شمال کالیفرنیا بر اثر حمله قلبی درگذشت و چند روز بعد در گورستان وست‌وود هالیوود به خاک سپرده شد.

سبک اجرا

به مانند دلکش، هایده نیز با تسلط فنی موسیقایی و با شور و انرژی می‌خواند. وضعیت حنجرهٔ وی این امکان را به هایده می‌داد تا پیوستاری از ویبراتوهای دلپذیر و نغمه‌سرایی‌های آوازی، که از ملزومات آوازخوانی بود، به خواندن بپردازد. او به راحتی می‌توانست صدای بم آلتوی خود را به پایین، فولر و دارکر کنترآلتو تغییر دهد. آمیزهٔ توانایی حنجرهٔ قوی با آموخته‌روش‌های آوازخوانی، به وی صدای نادر آلتو-کنترآلتو داده بود که وی را قادر ساخته بود که آواز را پرطنین، و بافتارمند اجرا کند. علاوه بر این‌ها، شَم زیرکانهٔ وی در زمان‌بندی موسیقایی، جریان ریتمیک آواز ترانه، جمله‌بندی مؤثر موسیقایی و اجرای شاعرانه، وی را قادر به بروز و بیان مؤثر آنچه می‌خواند می‌کرد.

مرگ

هایده در روز ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ میلادی برابر با ۳۰ دی ماه ۱۳۶۸ خورشیدی فردای اجرای کنسرت در باشگاه کازابلانکا در حومه سان فرانسیسکو، کالیفرنیا، بر اثر سکته قلبی درگذشت. او مبتلا به فشار خون بالا و دیابت بود.

هایده در گورستان وست‌وود در لس آنجلس با حضور هزاران نفر از ایرانیان مقیم آمریکا به خاک سپرده شد. هما سرشار (روزنامه‌نگار)، ویگن (خواننده) و حسن شهباز (مترجم و سردبیر فصل‌نامهٔ رهاورد) از جمله سخنرانان در مراسم بودند. در تهران نیز علی‌رغم محدودیت‌های بسیار، گروهی از مردم در مسجدالجواد یاد او را گرامی داشتند. ویدئوی مراسم به فاصله کوتاهی، مخفیانه در ایران پخش شد.

پس از مرگ

مستند

پژمان اکبرزاده فیلم مستندی دربارهٔ فعالیت‌های هنری و آثار هایده ساخته‌است که در ژانویهٔ ۲۰۰۹ برای نخستین بار در آمستردام اکران شد.

این مستند یکصد دقیقه‌ای با عنوان سخن از هایده دربرگیرندهٔ بررسی فعالیت‌های هایده، گزیده‌ای از اجراهای او در سبک‌های گوناگون و گفتگو با دوستان و همکاران نزدیک اوست. مستند در جشنوارهٔ فیلم نور در لس آنجلس نامزد دریافت جایزه بهترین مستند شد اما به گزارش تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی، «برخی از بستگان و دوستداران هایده به علّت بازگویی بی‌پرده برخی مسائل به آن اعتراض کردند»؛ از سویی در تهران، مستندساز از سوی خبرگزاری فارس به علّت ساخت فیلم دربارهٔ «خواننده معلوم‌الحال طاغوتی» مورد انتقاد قرار گرفت.

شبکه ایرانیان هلند مستند سخن از هایده را در بیستم ژانویه ۲۰۱۰ در بیستمین سالگرد درگذشتِ هایده منتشر کرد و نسخهٔ کوتاه شدهٔ آن نیز از شبکه فارسی تلویزیون صدای آمریکا پخش شد. در ژوئن ۲۰۱۰، کمی پیش از نمایش فیلم در جشنواره ایرانیان سیاتل، «روز آنلاین» در نقدی، مستند را «تلنگری برای یادآوری فضای شوم دههٔ شصت» خواند.

ستاره در بلوار هالیوود

در فروردین ۱۳۹۸، شهرداری لس آنجلس ستاره‌ای به نام این هنرمند ایرانی در بلوار مشاهیر شهر لس آنجلس در کنار بزرگ‌ترین هنرمندان جهان قرار داد و نام «هایده» را شورای شهر و شهردار لس آنجلس به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و هویت ایرانی و میراث هنری این شهر به ثبت رسانید. همچنین طی مراسمی، با حضور شهردار و اعضای شورای شهر لس آنجلس و خانواده و دوستداران وی، نام هایده در تقویم شهر لس آنجلس به ثبت رسید.

طراحی و اجرای هولوگرام

در ویژه‌برنامه نوروزی ۱۳۹۹ شبکهٔ تلویزیونی من و تو، از هولوگرام ایشان جهت اجرای آهنگ‌های نوروزی، رونمایی شد که به گفتهٔ شبکهٔ من و تو، این اولین طراحی هولوگرام از ستارگان ایرانی در تاریخ بود. در این برنامه، آهنگ‌های ‘عید تو عید من’ و ‘نوروز آمد’ اجرا شد.

ترانه‌شناسی

زندگی (۱۳۶۰ / ۱۹۸۱)

• مشترک با مهستی، نخستین اثر استودیویی هایده پس از مهاجرت به لس آنجلس

خاطره ۱ (۱۳۶۱ / ۱۹۸۲)

• مشترک با داریوش

راز دل (۱۳۶۱ / ۱۹۸۳)

• مشترک با ستار

یکی را دوست می‌دارم (۱۳۶۲ / ۱۹۸۳)

• مشترک با مهستی و هوشمند عقیلی

عاشقانه (۱۳۶۲ / ۱۹۸۳)

• مشترک با مهستی

خاطره ۲ (۱۳۶۲ / ۱۹۸۳)

• مشترک با مهستی و حمیرا

یا رب (۱۳۶۳ / ۱۹۸۴)

مشترک با داریوش و ابی

همخونه (۱۳۶۳ / ۱۹۸۴)

مشترک با ویگن

نرگس شیراز (۱۳۶۳ / ۱۹۸۴)

• مشترک با ستار و مهستی

بهترین (۱۳۶۳ / ۱۹۸۴)

• مشترک با ستار و هوشمند عقیلی

خاطره ۳ (اشاره) (۱۳۶۳ / ۱۹۸۴)

• مشترک با حمیرا، ستار و صادق نوجوکی

خاطره ۴ (شب عشق) (۱۳۶۴ / ۱۹۸۵)

• مشترک با مهستی، ابی، ستار و صادق نوجوکی

انتخابی ۳ (قناری) (۱۳۶۴ / ۱۹۸۵)

• مشترک با مهستی، حمیرا، حسن شماعی‌زاده، ستار، هوشمند عقیلی، داوود بهبودی و شهره

انتخابی ۵ (کمتر کمتر) (۱۳۶۴ / ۱۹۸۵)

• مشترک با حمیرا، ستار، حسن شماعی‌زاده، احمد آزاد و شهره

آهنگ‌های ساخته انوشیروان روحانی (۱۳۶۴ / ۱۹۸۵)

ترانه سال (۱۳۶۴ / ۱۹۸۶)

• مشترک با مهستی و معین

خاطره ۵ (باده فروش- لیلا) (۱۳۶۵ / ۱۹۸۶)

• مشترک با مهستی، هوشمند عقیلی و صادق نوجوکی

انتخابی ۸ (کیه کیه) (۱۳۶۵ / ۱۹۸۶)

• مشترک با ستار، مهستی، ابی، امیر آرام و کیوان رزازیان

خونه به خونه (۱۳۶۵ / ۱۹۸۶)

• مشترک با ابی، حسن شماعی‌زاده، شهرام صولتی، رها و حمید موگویی

گل‌های غربت (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

• مشترک با معین

لالائی (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

• مشترک با داریوش، ابی و معین

گلریز (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

• مشترک با مهستی، ستار و سوزان روشن

گنجینه ۱ (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

مشترک با معین، ستار و مهستی

انتخابی ۹ (یا مولا) (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

• مشترک با ستار، مهستی، فرزین، بهرام حصیری و بهاره

ساغر هستی (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

• مشترک با مهستی، معین و بهرام فروهر

گلباران ۳ (بانو) (۱۳۶۶ / ۱۹۸۷)

• مشترک با مهستی، ابی، معین، علی نظری و آندرانیک

ای زندگی سلام (۱۳۶۷ / ۱۹۸۸)

خاطره ۶ (سُفره) (۱۳۶۷ / ۱۹۸۸)

• مشترک با معین و صادق نوجوکی

پرستوها (۱۳۶۷ / ۱۹۸۸)

• مشترک با ستار و مهستی

سوگند (۱۳۶۷ / ۱۹۸۸)

رفتم ۱۳۶۸ / ۱۹۹۰

انتخابی ۱۱ (بی‌نظیر) (۱۳۷۰ / ۱۹۹۱)

• مشترک با ستار، مهستی، حبیب، فرزین، دلارام، پیام و آرتوش

سایر آلبوم‌ها

زمونه

خراباتی

خداحافظ

نوایی

آلبوم زندگی

مهمون

فریاد (آهنگ‌های انوشیروان روحانی)

اوج صدا (آهنگ‌های انوشیروان روحانی) مشترک با مهستی

دشتستانی

گل‌واژه سال انتشار توسط کمپانی (۱۳۷۰)

حیف

افسانه شیرین( گلهای تازه شماره ۲۵) سال انتشار توسط کمپانی (۱۳۷۵)

آزاده (۱۳۷۵)

آشنایی (۱۳۷۰)

شب میخونه

نامه

یکی را دوست می‌دارم

رفتم

یا رب

شانه‌هایت را برای گریه (۱۳۶۹)

شب عشق (آهنگ‌های صادق نوجوکی) (۱۳۶۹)

سفر (آهنگ‌های فرید زلاند) مشترک با معین

بزن تار

ای زندگی سلام (۱۳۷۱)

روزای روشن (۱۳۷۱)

پادشه خوبان (۱۳۷۱)

سوگند (۱۳۷۱)

ناشنیده‌ها

بلبلی که خاموش شد

اجراهای برنامه گلها

گلهای رنگارنگ

خوانندگی در سینما

آلبوم‌های زنده (کنسرت یا بزم)

شب عاشقان

بزم ۱ مشترک با گلپا

بزم ۲ مشترک با گلپا

بزم نوروز ۱۳۶۴

کنسرت یو سی ال ای

کنسرت آلبرت هال لندن

سایر تک‌آهنگ‌ها

بهترین آهنگ‌ها

• بهترین آهنگ‌های هایده از نگاه برنامهٔ «بهترین‌های بهترین‌ها» شبکه منوتو